تعطیلی کتابفروشی خوارزمی؛ بلعیده شدن نمادهای فرهنگی توسط نهادهای حکومتی

به گفته مدیرعامل بنیاد کتاب سازمان تبلیغات اسلامی، این سازمان به تدریج و در طول سال‌های مختلف ۵۰ درصد از سهام انتشارات خوارزمی را «خرد خرد» از افراد مختلف خریده و حالا «بخشی از سهامداران فوت شده‌اند یا سهام خود را واگذر کرده‌اند.»

اما سرگذشت انتشارات خوارزمی و انتقال مالکیتش طی چند دهه سر درازی دارد که بخشی از آن به ماجرای عبدالرحیم جعفری مدیر انتشارات امیرکبیر در دوران قبل از انقلاب ۵۷ برمی‌گردد و بخشی دیگر به اتفاقی که بعد از انقلاب برای آقای جعفری رخ داد.

انتشارات خوارزمی در سال ۱۳۴۷ به شکل شرکت سهامی پایه‌گذاری شد اما در سال ۱۳۵۲ به دلیل اختلاف بین سهامداران تا آستانه تعطیلی پیش رفت و سپس با دخالت عبدالرحیم جعفری نجات یافت.

آقای جعفری در خاطرات خود نوشته است: «سال ۱۳۵۵چون سه موسسه انتشاراتی «شركت كتاب‌های جیبی»، «خوارزمی» و «ابن سینا» به علل مختلف دچار بحران مالی شدند، با خرید سهام آنها گروه انتشاراتی امیركبیر پایه گذاری شد و بزرگ‌ترین واحد انتشاراتی خصوصی ایران به‌وجود آمد كه تعداد كارمندان و كارگران آن به ۷۰۰ نفر می‌رسید.»

او انتشارات امیرکبیر را اواخر دهه ۱۳۲۰ راه‌اندازی کرده بود و در میانه دهه ۱۳۳۰ تعداد کتاب‌های منتشر شده این انتشارات به روایت خودش «قریب ۵۰۰ عنوان در رشته‌های مختلف» بود. او در کنار مدیریت امیرکبیر، مدیریت شرکت کتاب‌های درسی را نیز از سال ۱۳۴۲ بر عهده گرفت.

اما کتاب‌های گروه انتشارات امیرکبیر تا پیش از مصادره بعد از انقلاب، به دو هزار و ۸۰۰ عنوان رسید و این انتشارات در دهه ۵۰ خورشیدی به یکی از بزرگترین ناشران خاورمیانه تبدیل شد. امیرکبیر و شرکت‌های تابعه آن، سیزده فروشگاه کتاب در تهران، یک فروشگاه در مشهد، یک چاپخانه و صحافی و ۲۷۰ نفر کارمند و کارگر داشتند.

مدت کوتاهی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و در سال ۱۳۵۸، عبدالرحیم جعفری به «حیف و میل اموال بیت‌المال» و «سوءاستفاده از اموال دولتی» متهم شد و پس از مسدود شدن حساب‌های بانکی انتشارات امیرکبیر، یکی از روزهایی که برای پیگیری پرونده‌اش به زندان اوین رفته بود، بازداشت شد و سرانجام، تحت فشار صلح‌نامه‌ای را برای مصادره یک سوم اموالش امضا کرد اما عملا همه اموالش مصادره شد.

این اتفاق روز ۲۹ خرداد ۱۳۶۲ رخ داد، وقتی احمد جنتی ریاست سازمان تبلیغات اسلامی را بر عهده داشت و محمد محمدی گیلانی رئیس وقت دادگاه انقلاب این حکم را صادر کرد. آقای جعفری تا زمان مرگ در سال ۱۳۹۴ تلاش‌های بسیاری کرد تا با نامه‌نگاری و پی‌گیری حقوقی، انتشارات امیرکبیر را بازگرداند، اما موفق نشد.

شرح تلاش‌های او در کتاب سه چلدی خاطراتش با عنوان «در جست و جوی صبح» آمده است.

درباره انتشارات خوارزمی به عنوان بخشی از اموال انتشارات امیرکبیر، مصادره کامل با سه دهه تاخیر همراه بود. علیرضا حیدری مدیرعامل خوارزمی در سال ۱۳۸۶ درگذشت و سازمان تبلیغات اسلامی از اوایل دهه ۱۳۹۰ تلاش برای به دست آوردن این انتشارات را آغاز کرد.

مهدی خاموشی رئیس وقت سازمان تبلیغات در مورد این پرونده به خبرگزاری فارس گفته بود که سهام این سازمان دچار چالش بود: «یعنی در ادوار زمان به شکلی شده بود که برخی اعضای هیات مدیره گمانی داشتند که سهام ما اولا این تعداد نیست و ثانیا قوت تعیین مدیریت ندارد، اما ما رفتیم و اثبات کردیم که تعداد سهام‌مان این میزان است.» او روز ۲۷ خرداد ۱۳۹۴ خبر داد که رای نهایی دادگاه تجدید نظر مبنی بر انتقال سهام اکثریت انتشارات خوارزمی به سازمان تبلیغات اسلامی صادر شده است.

در واکنش به این خبر، عبدالرحیم جعفری به عنوان مالک پیشین موسسه‌های انتشاراتی امیرکبیر و خوارزمی، به بی‌بی‌سی فارسی گفت که سازمان تبلیغات هیچ سندی در اختیار ندارد و «بی‌خودی خوارزمی را گرفته است.» او همچنین اعلام کرد که از چهل سال قبل «خرده خرده» سهام خوارزمی را خریده بود: «همه‌ خوارزمی مال من بود.»

به گفته آقای جعفری، مدیران سازمان تبلیغات اسلامی هرچند «همیشه» درباره مالکیت انتشارات خوارزمی ادعا داشتند، اما «هیچ سند محکمه پسندی برای این ادعا در اختیار نداشتند.» چون ظاهرا بخشی از اسناد مالکیت سهام این سازمان بر خوارزمی در جریان مصادره‌ امیرکبیر، «گم» شده بود.

اما درنهایت قوه قضاییه اواخر بهار ۱۳۹۴ به نفع سازمان تبلیغات اسلامی رای داد و عبدالرحیم جعفری چند ماه بعد در ۱۱ مهر درگذشت و به این ترتیب انتشارات خوارزمی هم به سرنوشت موسسه انتشاراتی امیرکبیر دچار شد؛ به جمع اموال سازمانی پیوست که طی چهار دهه اخیر بزرگ‌ترین موسسه سیاستگذاری و فعالیت فرهنگی و هنری موازی با دولت در طول عمر جمهوری اسلامی بوده است.

در حوزه‌های مختلف فرهنگ و هنر از ادبیات و کتاب تا سینما، قدرت سازمان تبلیغات اسلامی و زیرمجموعه‌هایش به قدری زیاد است که گاهی وارد چالش با وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی شده است. در زمینه سینما، حوزه هنری -مهم‌ترین نهاد فرهنگی وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی- که تعداد زیادی از سالن‌های سینما بعد از پیروزی انقلاب ۵۷ را مصادره و به مالکیت خود درآورد، از اواخر دهه ۱۳۸۰ حاضر به اکران عمومی برخی فیلم‌های مجوز گرفته از وزارت ارشاد نیست و آنها را خلاف «شئون اسلامی» می‌داند.

همچنین انتشارات سوره مهر وابسته به حوزه هنری کتاب‌های خود را بدون دریافت مجوز از وزارت ارشاد منتشر می‌کند و حتی حوزه هنری در سال ۱۳۸۸ مجمع ناشران انقلاب اسلامی را راه‌اندازی کرد تا در مقابل اتحادیه ناشران ایران که نهادی صنفی و سندیکایی است، فعالیت کند. یکی از مهم‌ترین ناشران عضو مجمع ناشران انقلاب اسلامی، انتشارات امیرکبیر است که توسط سازمان تبلیغات اسلامی مصادره شد.

حالا و در زمستان سالی که کلیت جمهوری اسلامی با چالشی بزرگ ناشی از اعتراض‌های سراسری بعد از قتل مهسا امینی مواجه است و فرهنگ و هنر حکومتی ایران طرفدار چندانی ندارد و حتی هنرمندان برجسته ایرانی جشنواره‌های تئاتر و فیلم فجر را تحریم می‌کنند، تعطیلی کتابفروشی خوارزمی به عنوان اتفاقی منفرد کم‌اهمیت به نظر می‌رسد. اما این تعطیلی همچون نیشتری بر زخمی کهنه است؛ بلعیده شدن فرهنگ و هنر ایران توسط نهادهای حکومتی رنگارنگ، به دلایل ایدئولوژیک، فرهنگی و اقتصادی.